АБАЙ таныған ЛЕРМОНТОВ

Хакім Абайдың аудармасы – қазақ әдебиеті тарихындағы елеулі қадам. Олай дейтініміз, жазба әдеби бағыттың жаңа сипатқа енуімен қатар келген аударма саласы кейінгі қаламгерлердің бет түзер бағытына айналып, мәдени кеңістікті жаңа арнаға бұруға сеп болды. Терең білім мен үздіксіз машықты игере білген қазақ ақын-жазушылары әлем халқының фольклорын, жанрішілік үрдістерді отандық айналымға енгізуге жол ашты. Сондықтан, Абай шығармашылы сөз болғанда, ақын аудармасы туралы айтпай кету мүмкін емес.

Абай аудармасының негізгі ошағы – орыс әдебиеті, әсіресе, Лермонтов әлемі. Аударма арқылы қос елдің идеялық құндылықтары мен рухани мәдениетін бір арнаға тоғыстыруға дәнекер болып, тың образ, жаңа сөздік қор қалыптастыра білді. Бұрын соңды кезікпеген шығармашылық әдістерді қолданып, қазақ әдеби тілін түрлендіруге, дамытуға күш салды. Өз кезегінде тәржіма саласындағы ізденістер «Абай тілін» қалыптастыруға негіз болды десек, қате емес.

Шет тілдегі өлеңдерді қазақшалауға аңсары ауған Абайдың Лермонтов поэзиясына деген ықыласы ерекше еді. Ол орыс ақынын жанына жақын тұтып, рухани сырласы, мазмұндас әріптесі есепті қабылдады. Тіпті сол кезеңдегі орыс қоғамының ішкі наразылығын, психологиялық портретін де дөп басып тани білді. Лермонтовтың езгі көрген қауымның көңілін, қарсылығын танытатын өлеңдері Абай үшін өз халқының болмыс-бітімінің айнасына айналды. Сол себепті, ұлы ақын Лермонтов өлеңіне ден қойып, өзгеше үндестік табуға тырысты.

Абай орыс әдебиетін 1882 жылдан бастап аударған. Алғашқы аудармасы –М. Ю. Лермонтовтың “ Бородино “ атты патриоттық өлеңінен үзінді. Ақырғысы – Лермонтовтың “Вадим “ атты ұзақ әңгімесінің желісіне құрылған поэма. Абай 70- 80 жылдардан бастап орыс мәдениетіне түгелдей бет бұрғанымен, тәржімаға лайық көрген ақындар саны шектеулі болды. Көбіне Пушкин мен Лермонтовтың өлеңдерін өзінше саралауға, жаңаша түрлендіруге құмартқан ақын аударма болмысын барынша қазақы бояумен толықтыруға бел буды. Абайдың аудармасының негізгі мінез-құлқын аңғарсақ, дені адамгершілік, жаман қасиеттен тежелу, патриоттық сарын немесе терең ойлы шығармалар екенін байқауға болады. Мұнан шығармаларды талғап, талдап аударуға маңыз бергенін аңғару қиын емес.

Абайдың Лермонтов өлеңдерін дәлме-дәл, жуықтас мағынада аударуынан орыс ақынының ой-пікірі мен көзқарасы ақынға етене жақын екені сезіледі. Қазақ арасына кең таратқан Лермонтов шығармалары қатарында « Ой», «Қанжар», «Жартас», «Жалау», «Теректің сыйы», «Күнді уақыт итеріп», «Өзіңе сенбе жас ойшыл», «Асау той, тентек жиын, опыр- топыр», «Тұтқындағы батыр» секілді өлеңдер – қос ақынның шығармашылық толқынысының түйісер тұсы. Абай орыс ақынның өлең-жырларын ғана аударып қойған жоқ, сонымен бірге дастандарын, прозалық шығармаларына да баса көңіл бөлді. Бір айта кетерлігі, Абай орыс өлеңдеріне тән буын, өлшемдік тұрғысындағы қалыпты заңдылықтарды аудармаға қолдана бермейді. Буын саны мен ұйқастың қазақы әуез бен ырғаққа жақын болуын қадағалайды. Сол себепті көптеген тәржіма үлгілері 11 буындық қара өлең үлгісімен жеткізілді. Бұл да болса, ақынның ұлттың әдеби қуатын арттыруға жасаған еңбегі деуге болады. Қорыта айтқанда, Лермонтов шығармалары топырағынан өрбіген Абай аудармасы қазақ әдебиетінің тынысын кеңейіп, заманауи қазақ поэзиясы мен аудармасына оң ықпал жасады.

«Горные вершины...»

Горные вершины

Спят во тьме ночной,

Тихие долины

Полны свежей мглой.

Не пылит дорога,

Не дрожат листы;

Подожди немного –

Отдохнешь и ты!

«Қараңғы түнде тау қалғып...»

Қараңғы түнде тау қалғып,

Ұйқыға кетер балбырап,