Ираннан табылған қазақ хандары туралы қолжазбалар
Қазақ тарихшылары қазақ хандарының парсы еліне сапары туралы бұрын белгісіз болған құжаттар мен қолжазбаларды тапқан. Соңғы жылдары Қазақ хандығының тарихына қатысты құжаттарды жинауға арналған ғылыми экспедициялар екпінді еңбек етті. «Адамдар тарих толқынында» бағдарламасы бойынша Иран мен Үндістанның ғылыми қорларына ғылыми археологиялық экспедиция жасалды.Шығыстану институтының ғылыми қызметкері Ғалия Қамбарбекова құжаттарды жинау үшін осы ғылыми экспедицияларға қатысып, Тегеран университетінің орталық кітапханасында жұмыс істеді және жалпы алғанда парсы тілінде бұрын зерттелмеген 30-дан астам қолжазбаны анықтады. Бұл қолжазбалар мұсылман әулеттерінің жалпы тарихына арналған шығармалардан, шығыстың кейбір билеушілерінің өмірбаяны мен жорықтарының сипаттамасынан (XIII-XVII ғасырлар), сондай-ақ XVI-XVII ғасырлардағы Иран шахиншахтарының сарай хаттамаларының жинақтарынан тұрады. Бұл қолжазбаларда Қасым хан, Таваккул хан, Ишим хан, Жаһангир хан (Салқам Жәңгір), Тәуке хан және Жалантөс Баһадүр сияқты Орта Азияның түркі тайпалары мен қазақ хандары туралы құнды мәлімет бар. «Силсилат ас-салат» еңбегінде Дешті-Қыпшақтың оккупацияланған территориясы туралы мәліметтер табылды. Осы дерек бойынша Дешті Қыпшақ солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 фарсқа созылды, ал шығыстан батысқа қарай 1000-ға жуық фаржаны қамтыды (әрқайсысы 6 км-ден асады). Бұл Дешті Қыпшақтың аумағы қазіргі Қазақстан аумағынан үлкен болғанын білдіреді.
«Тарих-и Сафавия», «Тарих-и шах Исмаил» және «Тарих-и алам ара-и шах Исмаил» қолжазбаларында Қасым ханның дәрежесі туралы мәлімет бар. Иран тарихшылары Қасым ханның штаб-пәтері Иран шахының штаб-пәтерінен алты айда жеңуге болатын қашықтықта орналасқан деп жазады, сонымен бірге қазақтар сунниттік мұсылмандар болған дейді. Онда Қасым ханның сыртқы келбеті туралы нақты сипаттама бар, ол шахтың тағына отырды, онда шер мен арыстан бейнеленген, ол өзінің ұлы бабасы Шыңғыс хан сияқты киінген, тіпті оған ұқсайтын көрінеді.
Мұсылман дипломатиясы туралы құнды құжаттар кездескен. Өйткені, қазақ сұлтандары мен хандары көрші мемлекеттердің билеушілерімен дипломатиялық хат алмасу жүргізгені белгілі, бірақ ғылыми экспедиция кезінде дәл осы жазбаша дереккөздер негізінде дәлелдеуге болатын еді. Бұл экспедицияның маңызды нәтижесі - қазақ хандарының анықталған дипломатиялық хат-хабарлары, мысалы: Иран шахы Аббас II-нің Қазақ ханы Тәукеге жолдаған жауап хаты (1660-1661), сондай-ақ Қоқан билеушісі Абдурахим би Тәуке ханның жауап хаты (шамамен 1716-1717 жж.).
Аздап бұл ақпараттар «Қазақстан тарихындағы», әсіресе, Қазақ хандығы тарихындағы ақ дақтарды қалпына келтіруге мол мүмкіндік береді.
