БІЗ ШАНШАР
Жасы жетпістің желкеніне шыққан Әлима әжей «Отағасы екеумізді бірінші Алла, содан соң «біз шаншар» қосты» деп сөз арасында үнемі айтып отыратын. Сонда әлгі жердегі жастар жағы біз шаншары несі дегендей бір-біріне иегін нұсқай аң-таң қалып жатушы еді. Ондай кезде бұл ұғымның жәй-жапсарын сұрап алуға ешкімнің де тісі бата қоймайды. Себебі, табиғатынан мінезі тік кейуана халқымыздың жөн-жоралғысынан бейхабар жастарды сол отырған жерінде-ақ сөзбен сыбап алып жататын. Ақжаулықтының бұл болмысын жатқа білетін мен бірнәрсе сұрау үшін әрдайым оның көңіл-күйінің көтеріңкі әрі оңаша сәтінде барушы едім. Ондайда әжей шешіле сөйлеп, бар білген-түйгенімен бөлісуден шаршамайды. Құдды бір, дарқан даланың тірі шежіресі секілді тұнып тұр. Осындай сәттің бірінде ол кісіден өзі жиі айтатын біз шаншар ұғымының мән-мағынасы туралы сұрадым. Білдім, көңілге түйдім. – Бұл дәстүрді кей жерде «жаушы» деп атайтын көрінеді, – деп бастады әңгімесін ол. – Қазір аталмыш ғұрыптың келмеске кеткені қашан. Қазір жастар өздері танысып-табысып жатады. Ата-аналары қарсы болса да, өз дегенімен отау құрып жүргені бүгінде ешкімге таңсық емес. Ал, біздің кезімізде әке-шешенің разылығынсыз үлкен өмірге аяқ басу деген үлкен күнә еді. Сен сұрап отырған біз шаншар ғұрпы сол ауылы аралас, қойы қоралас жатқан көрші ауыл тұрғындарының бір-бірімен құда-жекжат болуы ғой. Ол салт бойынша, ауылдың үлкен ақсақалдары жиналып, бойжеткені бар үйге құдайы қонақ болып барады. Түс кезінде барған қонақтар қандай шаруамен келгенін айтпайды. Ауыл-аймақ амандығын, ел, жер жайын әңгіме етіп, түнеп, ертеңгісін түскі уақытта ләм деместен аттанып кетеді. Бұлайша келіп, үн-түнсіз, бұйымтайын айтпай кеткен қонақтан соң, үй иелері мұнда бір сыр жатқанын сезеді. Қонақтар отырған жерді, сырмақты қарай бастайды. Сырмаққа шаншылған бізді көріп, қайрағының жоғалғанын біледі, – дейді ақылман ана.
Түсінгеніміздей, бұл «ұл ержетті, қыз бой жетті, сізде сұлу қыз бар, бізде ержеткен азамат бар, құда болайық, жекжат болайық» деген белгі екен. Яғни, құда түсейік деп қолқалап, қыз айттырып барудың ықылым заманнан қалған дәстүрі. Егер бойжеткені бар үй қызын беруге қарсы болса, бірден қайрағын сұратып, адам жібереді деседі. Ал, олар бір жеті ішінде қайрағын сұратпаса, жігіт жақ мұны келіскені деп түсінеді. Сөйтіп, келіп құда түсіп, сырға салып кететін көрінеді. Міне, қазақ бұрын осылай құдандалы болған. «Сонда сіз әке-шешемнің қалауы, ақ батасы деп танымайтын жанның етегінен ұстап кете бардыңыз ба?» деп бастырмалай қойған сауалыма әжейдің аса байыптылықпен күле жауап қатқаны бар.
– Қай ата-ана бауыр еті – баласына жамандық ойлайды дейсің. Сыйлы, берекелі әулетке келін болып түскенді қалайды. Оның үстіне құда түсе келген адамдар да көз көрмес, құлақ естімес жақтан келген көлденең көк атты кісілер емес, бұрыннан таныс, шаңырақты сырттай зерттеп-зерделеп жүрген сыйлас жандар. Сондықтан ат-тонды ала қашудың орайы жоқ деп ойлаймын. Қазақ қашанда жақсы жермен құда болып, ибалы, инабатты, үлкенге – құрмет, кішіге – ізет көрсететін, көргенді, тәрбиелі келін алуды армандайды. Сондықтан да өзіне тең, үлгілі отбасын іздеп, табылса, олар туралы сұрастырады. Көңілден шыққаны болса, үйдің үлкені, сыйлы ақсақалдары біз шаншарға барады, – дейді ол.
Қазақ халқының қадым заманнан жеткен ұлттық құндылықтарға толы алтын қоймасына бойлаған сайын осындай тағылымы мол мұраларға қанық бола түсесің. Қазіргі жастар үшін бұл салт аса құптарлық дүние болмаса да, кезінде талай бабаларымыз осы ғұрыптың ықпалымен шаңырақ көтерді. Үй болды, өніп-өсті, тамырын тереңге жайған мәуелі бәйтеректей үлкен әулетке айналды. Міне, атаның жолымен жүріп, ананың ақылын тыңдаған жанның жаман болмайтындығының тағы бір айқын дәлелі осы.
Бағлан ТІЛЕУБЕРГЕНОВА.
