Әйтек атауының тарихын білесіз бе?
Қараөзектің бойында Әйтек тоспасы бар. Бұл атау туралы көнекөз кісілерден сұрастырып көрдік, белгілі дерегі болмады. Содан кітап ақтардық, тарихи мәліметтерге үміт арттық, одан нәтиже шықпады. Кенет Шәкәрім Құдайбердіұлының «Қалқаман-Мамыр» жырын оқып, Әйтектің тарихын тауып алғандай болдық.
Жалпы, қазақ малмен отырған. Және шөп шауып, қыстық мал азығын жасамаған. Демек, жыл он екі ай бойы жайылымдық жүйе бойынша жүріп, елімізді түгел аралап келді. Жазда Арқада, қыста Сырға құлап, малдың ыңғайына қарай көшіп жүрді. Кейде көтерем малды бір жерге жинақтап, оған бас-көз етіп малшы отырғызды. Олардың жергілікті халықпен араласып, тіпті құдандалы болып, сіңісіп, қалып қойғаны қаншама. Міне, қазақтың жайы осылай.
«Қалқаман-Мамыр» поэмасын ақын «тарихи хикая» деп атап, «Мұтылған» деген лақап атпен жариялаған. Поэма – Қалқаман мен Мамыр арасындағы махаббат драмасына құрылған, жанры жағынан лиро-эпикалық дастан. Негізгі кейіпкерлері: Арғынның биі, ел ағасы Әнет баба, Арғын руының байы Мәмбетей, оны он бес жасар қызы Мамыр, Мәмбетейдің бастаушысы, батыры Көкенай, Әнет бабаның туысқан інісі Әйтек және оның тоқалынан туған баласы – Қалақаман.
Жалпы, «Қалқаман-Мамыр» дастаны 1722 жылы қазақ халқының Сыр бойында жүрген кезіндегі оқиғаға құрылған, «Еңлік-Кебек» поэмасының тарихи жалғасы іспеттес.
Өткен іс – ойға күңгірт, көзге танық,
Көрмесе де, білгенге бәрі қанық.
Мың жеті жүз жиырма екінші жыл
Қазақтың Сыр бойында жүргені анық.
Біздің жетінші атамыз Әйтек деген
Бабаңның бір туысқан інісі екен.
Әйтектің бәйбішеден жалғызы – Олжай,
Тоқалынан – Байбөрі Қалқаманмен.
Қазақты ол ұрыста қалмақ алды,
Үш есенің екеуін қырып салды.
Жеңілген соң тұра алмай Сыр бойында,
Арқаға қазақ ауып кетіп қалды.
Осы жол – бар қазаққа белгілі жол,
«Ақтабан шұбырынды» дегенің сол.
Жаяу жүріп табаны аппақ болып,
Қорлық көріп қазақтың шұбырғаны ол.
Сол себептен Қалқаман қалды ізделмей,
«Іздемейін» деген жоқ, шама келмей.
Ол түгіл Әнет бабаң көшке ере алмай,
Тірідей дөң басында қалған өлмей.
Тұқым бар Қалқаманнан осы күнде,
Шын болса, Ұлы жүздің жүр ішінде.
Өздері Еділбаймыз десе керек,
Білмейді кейінгісі бізді мүлде.
Поэманың желісіне назар аударсақ, Қалқаман мен Мамыр бір-біріне ғашық болып қосылғанымен, олардың бір рудан шыққандығына байланысты, екі жас «дәстүрді бұзғаны үшін» өлім жазасына кесіледі. Мамыр өз туысы Көкенайдың қолынан қаза табады. Ал Қалқаман өзін өлім жазасына кескен Кеңгірбай бидің «Енді жазадан құтылдың» дегенін тыңдамай, үстем тап өкілдеріне өкпелеп, Бұхар жаққа кетеді. Дастанда Қалқаманның ол жақта өсіп-өніп, ұрпағы жүз үйге жеткені айтылады. Халықтық шығармаға айналған дастан сюжеті феодалдық-патриархалдық дәуірдегі озбырлық пен әдет-ғұрыпты әшкерелейді, еркіндікті аңсаған халық идеясын паш еткен.
Осындағы Әйтек тегін кісі емес. Ол да байдың тұқымы. Бақсақ, Қараөзектің бойында отырғанға ұқсайды. «Кімнің қонысы?» дегенде Әйтектің ақ боз үйі деген сөз ел ішіне тарап кетсе керек. Содан бастап Әйтек атауы елге сіңісті оқиға сияқты. Бүгінгі тоспаның орны сол Әйтектің жайлауы болса керек.
Қ.Құрбан
